Bazylika Mariacka w Krakowie

Bazylika Mariacka w Krakowie
Foto Galeria

Jeden z najwiêkszych i najwa¿niejszy, po Katedrze Wawelskiej, koœció³ Krakowa; od 1963 roku Bazylika. Nale¿y do najbardziej znanych zabytków Krakowa i Polski. Po³o¿ony jest przy pó³nocno-wschodnim naro¿niku Rynku G³ównego, na Placu Mariackim.

koœció³ parafialny przy Rynku miasta Krakowa zosta³ ufundowany przez biskupa krakowskiego Iwona Odrow¹¿a w latach 1221-1222. W latach 1290-1300 wzniesiono, czêœciowo na jego fundamentach, nowy koœció³ w stylu wczesnogotyckim, poœwiêcony w 1320 roku.

Zosta³ on nastêpnie gruntownie przebudowany. W latach oko³o 1355-1365 przy znacz¹cym udziale Miko³aja Wierzynka starszego (patrycjusza krakowskiego i stolnika sandomierskiego) wzniesiono wyd³u¿one jednoprzestrzenne prezbiterium przeprute wysokimi oknami, które wype³nione zosta³y witra¿ami w latach oko³o 1360-1400. Wraz z budow¹ prezbiterium rozpoczêto prace przy nowym korpusie nawowym, który pocz¹tkowo mia³ mieæ formê trójnawowej hali. Roboty te jednak opóŸnia³y siê, a pierwotna koncepcja uleg³a zmianie i  ostatecznie u schy³ku wieku XIV powsta³ bazylikowy korpus wzorowany na czêœci zachodniej katedry na Wawelu. Przekryty on zosta³ w latach 1395-97 sklepieniem krzy¿owo-¿ebrowym przez mistrza Miko³aja Werhnera z Pragi. W latach 1435-1446 przy zewnêtrznych murach naw bocznych dobudowano kaplice. Wiêkszoœæ z nich by³a dzie³em mistrza Franciszka Wiechonia z Kleparza. W tym te¿ czasie podwy¿szona zosta³a wie¿a pó³nocna, przystosowana do pe³nienia funkcji stra¿nicy miejskiej. W roku 1478 cieœla Maciej Heringk nakry³ wie¿ê charakterystycznym wielobocznym he³mem. He³m ten ozdobiony zosta³ z³ocon¹ koron¹ maryjn¹ w roku 1666.

W latach 1477 - 1489 wieku œwi¹tynia Mariacka wzbogaci³a siê o arcydzie³o rzeŸbiarskie póŸnego gotyku - nowy o³tarz g³ówny d³uta Wita Stwosza, ufundowany przez rajców miejskich.

W XVI i XVII wieku koœció³ Mariacki zyska³ nowe kaplice, nagrobki oraz o³tarze, w póŸniejszych wiekach wymienione na nowe. Manierystyczne o³tarze œw. Agnieszki oraz œœ. Katarzyny i Doroty odnaleziono ostatnio w Iwanowicach, barokowe o³tarze œw. Józefa i œw. Anny w koœciele parafialnym w Brzeszczach ko³o Oœwiêcimia. Pod koniec XVII wieku w koœciele wymieniono posadzkê i wzniesiono dwa okaza³e portale wykonane z czarnego wapienia dêbnickiego. W XVIII wieku na polecenie archiprezbitera Jacka £opackiego, wnêtrze koœcio³a poddano gruntownej modernizacji w stylu póŸnego baroku. Wymieniono wtedy  o³tarze, sprzêt, wyposa¿enie a na œciany na³o¿ono pilastry i belkowanie, sklepienia pokryte zosta³y iluzjonistyczn¹ polichromi¹ autorstwa Andrzeja Radwañskiego. Z tego okresu pochodzi równie¿ póŸnobarokowa kruchta ustawiona w fasadzie.

W roku 1795 zlikwidowano przykoœcielny cmentarz. W ten sposób powsta³ plac Mariacki. Czêœæ ocala³ych epitafiów zosta³a przeniesiona na mury œwi¹tyni. W latach 90. XIX stulecia, architekt Tadeusz Stryjeñski przeprowadzi³ kompleksow¹ restauracjê koœcio³a, w trakcie której zregotycyzowano wnêtrze. Œwi¹tynia zyska³a now¹ dekoracjê malarsk¹ projektu Jana Matejki. Przy wykonaniu polichromii wspó³pracowali m.in. Stanis³aw Wyspiañski i Józef Mehoffer. 

:

Wie¿a wy¿sza, zwana Stra¿nic¹ „Excubiarum”, ma 82 metry wysokoœci. Zbudowana jest na planie kwadratu, poszczególne kondygnacje oddzielaj¹ kamienne gzymsy. Na wysokoœci dziewi¹tej kondygnacji przechodzi w oœmiobok, przepruty ostro³ukowymi wnêkami, mieszcz¹cymi dwie kondygnacje okien. Wie¿e nakrywa gotycki he³m, bêd¹cy dzie³em mistrza Macieja Heringka z 1478 roku. He³m sk³ada siê z oœmiobocznej, zaostrzonej iglicy, otoczonej wieñcem oœmiu ni¿szych wie¿yczek. Z wie¿y, z wysokoœci 54 metrów, grany jest co godzinê Hejna³ Mariacki. U podnó¿a, od strony pó³nocnej, znajduje siê prostok¹tna przybudówka, mieszcz¹ca kamienne schody, prowadz¹ce do wnêtrza wie¿y. Po lewej stronie od wejœcia na wie¿ê zwraca uwagê okaza³a, odlana w br¹zie tablica, przedstawiaj¹ca króla Jana III Sobieskiego. Zosta³a ona wykonana na podstawie projektu rzeŸbiarza Piusa Weloñskiego w 1883 roku dla uczczenia 200. rocznicy odsieczy wiedeñskiej. Na wie¿y wy¿szej znajduje siê dzwon zegarowy z 1530 roku (ton uderzeniowy d', œrednica 165 cm). 
Wie¿a ni¿sza, o wysokoœci 69 metrów, mieœci dzwony koœcielne. Wzniesiona na planie kwadratu, podobnie jak wy¿sza ma wyraŸnie zaznaczony na ca³ej wysokoœci gzymsami i oknami, podzia³ kondygnacyjny. Na piêtrze dzwonnicy znajduje siê renesansowa kaplica pod wezwaniem Nawrócenia œw. Paw³a (rodziny Kauffmannów), do której mo¿na wejœæ przez renesansowy balkon, dzie³o w³oskich mistrzów z warsztatu Bart³omieja Berecciego pracuj¹cych na Wawelu. Na zewn¹trz powy¿ej okna kaplicy, pod trójspadowym daszkiem jest zawieszony dzwonek "za konaj¹cych", odlany przez Kacpra Koerbera z Wroc³awia w 1736 roku. Wie¿ê nakrywa póŸnorenesansowy he³m, wykonany w 1592 roku, sk³adaj¹cy siê z eliptycznej kopu³y, osadzonej na oœmiobocznym bêbnie i zwieñczonej a¿urow¹ latarni¹. W naro¿nikach ustawione s¹ cztery mniejsze kopu³ki na niskich, szeœciobocznych podstawach. W wie¿y zawieszono piêæ dzwonów: 
- najstarszy (ton uderzeniowy gis, œrednica 105 cm, ciê¿ar 11,65 kN) pochodzi z prze³omu XIII i XIV wieku, 
- dwa kolejne, zwane Misjona³em (przypisany ton fis 00, œrednica 136 cm, ciê¿ar 22,2 kN) i Tenebratem (przypisany ton dis, œrednica 175 cm, ciê¿ar 48,5 kN), zosta³y odlane miêdzy 1386 a 1390 rokiem przez Jana Weygela z Nowej Wsi na Spiszu, 
- czwarty a zarazem najwiêkszy, zwany Pó³zygmuntem (przypisany ton cis 40, œrednica 180 cm, ciê¿ar 60 kN, ciê¿ar serca 1,95 kN ), jest dzie³em Jana Freudentala z 1438 roku, powsta³ dziêki zbiorowej fundacji mo¿now³adczej, o czym œwiadcz¹ zdobi¹ce go herby rycerskie. Pó³zygmunt i Tenebrat opatrzone zosta³y inskrypcjami o treœci maryjnej.
- pi¹ty, cymba³ Zegarowy, wykonany w roku 1564, niegdyœ wspó³dzia³a³ ze znajduj¹cym siê na wy¿szej wie¿y zegarem. Uruchamiany by³ rêcznie przez hejnalistê za pomoc¹ ciêgna. 
Cztery dzwony liturgiczne stanowi¹ jeden z najwiêkszych i najstarszych zespo³ów dzwonów œredniowiecznych w Polsce.

Do wnêtrza œwi¹tyni prowadzi barokowa kruchta. Powsta³a w latach 1750-1753, wed³ug projektu Franciszka Placidiego. Wieloboczna forma architektoniczna zwieñczona a¿urow¹ wie¿yczk¹ naœladuje kaplicê Grobu Pañskiego w Jerozolimie. Drewniane drzwi do kruchty zdobi¹ rzeŸbione g³owy proroków, aposto³ów i polskich œwiêtych wykonane w r. 1929 przez Karola Hukana. Powy¿ej kruchty w fasadzie znajduje siê wielkie, ostro³ukowe okno, z kamiennym laskowaniem projektu Jana Matejki.  
Przy wejœciu do bazyliki, od strony placu Mariackiego, zachowa³y siê kuny - metalowe obrêcze w które zakuwano skazañców wystawiaj¹c ich na widok publiczny. 
Wysmuk³e prezbiterium z potê¿nymi przyporami zwieñczonymi kamiennymi fialami odkutymi z kamienia zosta³o ozdobione z zewn¹trz bogat¹ dekoracj¹ rzeŸbiarsk¹. W ostro³ukowych oknach prezbiterium, motywy roœlinne i  rzeŸby figuralne tworz¹ zespó³ przedstawieñ symbolizuj¹cych po stronie pó³nocnej piek³o a po stronie po³udniowej i w absydzie niebo. Równie bogat¹ dekoracjê rzeŸbiarsk¹ stanowi 21 figur - personifikacji cnót i grzechów, umieszczonych na konsolach, podtrzymuj¹cych gzyms wieñcz¹cy mury magistralne budowli. Ten zespó³ architektoniczny rzeŸb kamiennych zosta³ wykonany w pocz¹tkach drugiej po³owy wieku XIV zapewne przez dzia³aj¹cy w tym czasie w Krakowie warsztat z³o¿ony z artystów wykszta³conych przy budowie koœcio³a œw. Szczepana w Wiedniu.

Jednoprzestrzenne prezbiterium nakryte jest sklepieniem gwiaŸdzistym.  Wnêtrze zdobi polichromia zaprojektowana przez Jana Matejkê i zrealizowana w latach 1889-1890. Sklepienie imituje gwiaŸdziste niebo. W kluczach sklepiennych zaprojektowanych przez Matejkê widniej¹: monogram NMP, herb Odrow¹¿ biskupa Iwona - fundatora pierwszej œwi¹tyni Mariackiej, orze³ piastowski i herb miasta Krakowa. Œciany pokryte s¹ szczelnie malowid³ami, na dekoracjê sk³adaj¹ siê motywy ornamentalne i heraldyczne (m. in. odnosz¹ce siê do „dawnych dobroczyñców koœcio³a”, herby cechowe ), teksty modlitw maryjnych oraz namalowane na b³êkitnym tle postacie anio³ów graj¹cych na instrumentach lub trzymaj¹cych banderole z tekstem Litanii Loretañskiej. Przy realizacji polichromii wspó³pracowa³o z mistrzem wielu jego uczniów, póŸniej znanych i wybitnych malarzy, m.in.: Antoni Gramatyka, Edward Lepszy, Stanis³aw Bañkiewicz, Józef Mehoffer, Stanis³aw Wyspiañski. Rysunki techniczne wykona³ Tomasz Lisiewicz, a roboty poz³otnicze s¹ dzie³em Micha³a Stojakowskiego. 
Na konsolach ustawiono pos¹gi proroków: Jeremiasza, Daniela, Dawida, Ezechiela, Jonasza i Izajasza. Wykona³ je w 1891 roku krakowski rzeŸbiarz Zygmunt Langman.

Po obu stronach prezbiterium ustawiono nakryte baldachimami stalle. Wykonane zosta³y w 1586 roku, a nastêpnie ok. 1635 uzupe³nione przez Fabiana Möllera p³askorzeŸbionymi zapleckami ze scenami z ¿ycia Chrystusa i Marii. Po stronie po³udniowej znajduj¹ siê przedstawienia: Drzewa Jessego, Narodzin Marii, Ofiarowania Marii, Zaœlubin ze œw. Józefem, Zwiastowania, Nawiedzenia œw. El¿biety oraz Bo¿ego Narodzenia. Po stronie pó³nocnej: Obrzezanie, Ho³d Trzech Króli, Ofiarowanie Jezusa w œwi¹tyni, Po¿egnanie z Matk¹, Zmartwychwsta³y Chrystus ukazuje siê Matce Boskiej, Wniebowziêcie Matki Boskiej, Koronacja Marii oraz Maria z Dzieci¹tkiem w otoczeniu symboli z Litanii Loretañskiej.

Przy œcianie têczowej, od strony zachodniej prezbiterium znajduj¹ siê kamienne stalle (1568) wystawione przez rodzinê Montelupich (Wilczogórskich), ok. 1600 roku nadwieszono nad nimi nagrobek z rzeŸbionymi w marmurze popiersiami fundatorów: Sebastiana Montelupiego i jego ¿ony Urszuli z Bazów, póŸniej wzniesiono pomnik grobowy Walerego Montelupiego i jego ¿ony Anny, który po³¹czono z poprzednim. W zwieñczeniu umieszczono kartusze herbowe i alegoryczne postacie: Mêstwa, WstrzemiêŸliwoœci oraz Roztropnoœci. Autor tej struktury wywodzi³ siê z krêgu w³oskiego rzeŸbiarza dzia³aj¹cego w Krakowie - Santi Gucciego.

Po drugiej stronie têczy podobn¹  koncepcjê nagrobka po³¹czonego ze stallami przyjêli cz³onkowie rodziny Cellarich.  Wykonany przed 1616 rokiem poœwiêcony jest pamiêci Paw³a Cellariego i jego ¿ony Ma³gorzaty z Chodorowskich oraz Andrzeja Cellariego i jego ma³¿onki Ma³gorzaty z M¹czyñskich. W zwieñczeniu Chrystus Zmartwychwsta³y, alegorie Wiary i Nadziei i kartusze z herbami Cellarich.

Prezbiterium zakoñczone jest apsyd¹, któr¹ oddziela od reszty koœcio³a, wykonana w br¹zie, balustrada z dwiema a¿urowymi bramkami. Uchylne drzwiczki zdobi¹ herby: Orze³ z herbem Janina króla Jana III Sobieskiego i herb miasta Krakowa oraz K³oœnik herb archiprezbitera Jerzego Januszowicza i herb Prawdzic.

Pierwotnie wszystkie okna prezbiterium wype³nione by³y witra¿ami wykonanymi przez kilka zespo³ów witra¿ystów w ci¹gu II po³. wieku XIV. Do dziœ przetrwa³o 120 œredniowiecznych pól witra¿owych  tylko w trzech oknach na zakoñczeniu prezbiterium i pomimo, ¿e stanowi¹ one wtórnie z³o¿one zespo³y w których zaburzony zosta³ pierwotny uk³ad scen, uda³o siê wœród nich zidentyfikowaæ pozosta³oœci kilku cykli tematycznych (Biblia Pauperum, hariograficzny, dwa cykle maryjne, cykl Starego i Nowego Testamentu). Pozosta³e witra¿e w tej czêœci koœcio³a powsta³y w wieku XIX. Wizerunek Matki Boskiej Czêstochowskiej w oknie pó³nocnym z 1893 (wykonany w wiedeñskiej pracowni Geylinga) i Matki Boskiej Ostrobramskiej w oknie po³udniowym z 1894 (zrealizowany w Pary¿u przez Charlesa Champigneuellea) projektowa³ Tadeusz Dmochowski. Pozosta³e, z motywami heraldycznymi z 1891 zaprojektowane zosta³y przez Józefa Mehoffera (od pó³nocy) i Stanis³awa Wyspiañskiego (od strony po³udniowej) a wykonane przez miejscowego szklarza-witra¿ystê Teodora Zajdzikowskiego.


Znajduj¹cy siê w prezbiterium o³tarz jest jednym z najwybitniejszych dzie³ póŸnogotyckiej sztuki rzeŸbiarskiej w Europie. Pierwotnie mia³ on ok. 18 m wysokoœci - obecnie po zmianach w partii zwieñczenia 13 m - i 11 m szerokoœci. WyrzeŸbiony zosta³ w miêkkim drewnie lipowym, polichromowany i z³ocony. Nowe retabulum zosta³o ufundowane przez radê miasta, gdy po trzêsieniu ziemi w 1442 runê³o sklepienie, niszcz¹c wyposa¿enie prezbiterium. Wykonane zosta³o w latach 1477 - 1489 przez stosunkowo m³odego rzeŸbiarza urodzonego w Horb nad Neckarem i pracuj¹cego Norymberdze - Wita Stwosza. O³tarz jest penaptykiem z nieruchom¹ zewnêtrzn¹ par¹ skrzyde³. Program ikonograficzny zosta³ opracowany przez teologa, byæ mo¿e z krêgu Akademii Krakowskiej i poœwiêcony Matce Boskiej i Jej roli w dziele Zbawienia. W predelli zakomponowane zosta³o Drzewo Jessego. Wnêtrze szafy wype³nia grupa rzeŸbiarska przedstawiaj¹ca scenê Zaœniêcia Marii w otoczeniu aposto³ów i  powy¿ej Chrystusa unosz¹cego cia³o i duszê Matki do nieba, obie te sceny stanowi¹ kompozycyjn¹ i ideow¹ ca³oœæ. W zwieñczeniu znajduje siê grupa Koronacji Marii. Oœ wyznaczona przez pieñ drzewa Jessego pokrywa siê z osi¹ kompozycyjn¹ szafy i zwieñczenia. Reliefy na skrzyd³ach przedstawiaj¹ sceny z ¿ycia Chrystusa i Marii. O³tarz otwierano podczas najwiêkszych œwi¹t koœcielnych, st¹d prawdopodobnie dobór scen na skrzyd³ach o³tarza otwartego. Na lewym Zwiastowanie, Bo¿e Narodzenie, Pok³on Trzech Króli, na prawym Zmartwychwstanie, Wniebowst¹pienie, Zes³anie Ducha Œw., sceny te zosta³y opracowane w g³êbokim reliefie, co podkreœla uroczysty charakter œwi¹tecznej ods³ony o³tarza. Dwanaœcie scen na skrzyd³ach zamkniêtych, które widoczne by³y na co dzieñ, wykonane zosta³o w p³ytszej p³askorzeŸbie i uzupe³nione malowanym sztafa¿em. Przedstawiaj¹ one pocz¹wszy od górnej sceny na lewym nieruchomym skrzydle: Spotkanie Joachima i Anny, Narodziny Marii, Ofiarowanie Marii w œwi¹tyni, na skrzyd³ach ruchomych: Ofiarowanie Jezusa w œwi¹tyni, Dwunastoletni Jezus nauczaj¹cy w œwi¹tyni, Pojmanie Jezusa, Ukrzy¿owanie, Zdjêcie z krzy¿a, Z³o¿enie do grobu i na prawym nieruchomym skrzydle: Zmartwychwsta³y Jezus ukazuj¹cy siê Marii Magdalenie jako ogrodnik, Trzy Marie u grobu i Chrystus w otch³ani. U¿yte przez Stwosza œrodki artystyczne, œwiadcz¹ o mistrzowskim opanowaniu rzemios³a. Wywodz¹cy siê z fascynacji sztuk¹ niderlandzk¹ naturalizm w przedstawieniu cia³a ludzkiego zestawiony zosta³ z wirtuozeri¹ ornamentów. Uderzaj¹cy kontrast miêdzy indywidualnie opracowanymi postaciami o dramatycznych gestach i ekspresyjnie sfa³dowanymi szatami o niemal autonomicznej konstrukcji pos³u¿y³ pog³êbieniu duchowego wyrazu dzie³a.  Scena g³ówna bêd¹ca swoistym wyk³adem teologicznym o roli Marii w dziele zbawienia oddzia³uje ekspresj¹ ponadnaturalnych figur umieszczonych w mistycznej przestrzeni pozbawionej realistycznego sztafa¿u.

Nawa główna o wysokości 28 metrów nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W całości ozdobiona polichromią zaprojektowaną przez Jana Matejkę, ukończoną w 1891 roku. Dominują w niej ornamenty podporządkowane ściśle podziałom architektonicznym. Elementami dekoracyjnymi są motywy heraldyczne, nad parapetem nawy głównej herby cechów krakowskich, na ścianie zachodniej godła czterech wydziałów Uniwersytetu Jagiellońskiego, motywy roślinne i fragmenty modlitwy Pod Twoją obronę..

W ścianie zachodniej znajduje się  wielkie okno wypełnione witrażem przedstawiającym sceny z życia Marii, proroków starotestamentowych i Drzewo Jessego, powstał on z fundacji ks. Juliana Bukowskiego , zaprojektowany przez Józefa Mehoffera i Stanisława Wyspiańskiego, wykonany został przez Teodora Zajdzikowskiego w 1892 roku. Nawę oświetlają okna z witrażami wykonanymi w roku 1890 przez Teodora Zajdzikowskiego. W jednym z nich, w ścianie południowej, znajduje się herb Osoria ks. Juliana Bukowskiego, zaprojektowany przez Józefa Mehoffera.

Nad obiegającym nawę gzymsem umieszczone są drewniane posągi: św. Stefana, św. Kingi, św. Stanisława Kostki, św. Kazimierza, św. Jadwigi Andegaweńskiej, św. Urszuli, św. Jacka, św. Wojciecha, bł. Salomei i bł. Bronisławy. Rzeźby są dziełem Zygmunta Langmana z początku XX wieku.

Przy filarach, dzielących nawę  główną od bocznych oraz w nawach bocznych, znajdują się  barokowe ołtarze fundowane w II ćw. XVIII w. przez archiprezbitera Jacka Augustyna Łopackiego. Projekt ołtarzy przy filarach mógł  wykonać architekt Antonio Solari. Wykonane zostały z czarnego kamienia dębnickiego. Umieszczono w nich obrazy wybitnych malarzy. Pięć z nich zostało zamówionych przez Łopackiego u wziętego malarza weneckiego Giambattisty Pittoniego, (Zwiastowanie, Męczeństwo św. Sebastiana, Pokłon Trzech Króli, Wizja św. Filipa Nereusza, Św. Maria Magdalena). Obrazy św. Apolonii, św. Karola Boromeusza, św. Piotra, śś. Szymona i Judy Tadeusza i św. Agnieszki namalował Szymon Czechowicz.

Przy zachodniej ścianie nawy głównej po obu stronach wejścia znajdują się drewniane stalle wzniesione na kamiennych podstawach i nakryte baldachimami. Ich imponująca forma miała podkreślać znaczenie zasiadających w nich urzędników miejskich. Po stronie północnej są to ławy przeznaczone dla Rady, które powstały prawdopodobnie w l. 20. XVI w., nieco tylko późniejsze są stalle przeznaczone dla ławników. We wnętrzu świątyni mariackiej znajdziemy jeszcze kilka przykładów tego typu mebli np. stalle syndyków czy Fogelwederowskie z pocz. XVII w. Fundowanie osobnych, zamykanych siedzisk dla poszczególnych rodzin czy zgromadzeń świadczyło o ich prestiżu i stanowiło wyraz ich pozycji społecznej.

W łuku tęczowym oddzielającym nawę  główną i prezbiterium zachował się krucyfiks z grupy pasyjnej fundowanej przez Jerzego Turzona ok. r. 1512, wykonany przez ucznia lub naśladowcę Wita Stwosza. Obecna belka tęczowa została zaprojektowana przez Jana Matejkę.

Na zamknięciu północnej nawy znajduje się barokowy złocony ołtarz p.w. św. Stanisława  z 2. połowy XVII wieku. Obok ołtarza zachowała się brązowa gotycka chrzcielnica z XIV w. sygnowana przez mistrza Ulryka.

Barokowy ołtarz Zwiastowania mieści znakomite dzieło XVIII wiecznego weneckiego malarstwa jakim jest obraz namalowany przez Giambattistę Pittoniego.

Pod posadzką przy ołtarzu odkryto kamienną płytę nagrobną Piotra Lubarta biskupa pomocniczego płockiego zmarłego w Krakowie w 1530 roku. Dawniej nad płytą zawieszona była tablica z inskrypcją upamiętniającą zmarłego, autorstwa poety Andrzeja Krzyckiego.

Na zamknięciu południowej nawy bocznej znajduje się barokowy ołtarz Krzyża Świętego z 1735 roku, w który wkomponowany został kamienny krucyfiks ufundowany przez Henryka Slackera. Ta wybitna rzeźba wykonana w l. 90. XV w.  jest własnoręcznym dziełem Wita Stwosza, pierwotnie towarzyszyły jej postacie Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. Uderzający realizm w opracowaniu ciała cierpiącego Chrystusa był wynikiem szczegółowych studiów anatomicznych, służył spotęgowaniu emocjonalnej i duchowej wymowy przedstawienia Męki Odkupiciela. Tło krzyża stanowi srebrna blacha z widokiem Jerozolimy, wykonana w 1721-1723 roku przez krakowskiego złotnika Józefa Ceyplera. W strukturę architektoniczną ołtarza wmontowane zostały spiżowe kolumny pochodzące ze wcześniejszej kaplicy Wizembergów.

Obok ołtarza znajduje się renesansowe cyborium, wykonane w latach 1551-1554 przez rzeźbiarza i architekta Jana Marię Mosca zwanego Padovano, zaangażowanego przez ówczesnych prowizorów kościoła Andrzeja Marstellę i Jerzego Pipana. Bogato rozbudowana architektonicznie, budowla ta wykonana jest z piaskowca, czerwonego marmuru i alabastru. Trójosiowy łuk tryumfalny, w którym pomieszczone zostało pozorne tabernakulum w formie tempietta służyć ma gloryfikacji Eucharystii. Płaskorzeźbione figury aniołów adorujących tempietto i tonda z Matką Boską oraz prorokami w attyce są jednymi z najwybitniejszych przykładów rzeźby renesansowej w Polsce. Cyborium zostało nieco przebudowane w 1745 r., gdy dodano m. in. barokowe kartusze i wazony. W predelli znajduje się obraz Łukasza Orłowskiego przedstawiający polskich świętych adorujących Ukrzyżowanego Chrystusa.  Od naw oddziela cyborium tralkowa balustrada i ażurowe bramki, odlane w brązie w 1595 roku przez Michała Otta, który ozdobił je herbami Polski i Litwy. Tadeusz Kościuszko klęcząc w tym miejscu ponowił 25 marca 1794 roku swoją przysięgę powstańczą.

Obecnie zachowane są trzy prospekty organowe : organy wielkie na chórze zachodnim, prospekt w prezbiterium i wreszcie instrument w nawie południowej. Organy w nawie głównej zbudowano w 1800 roku, w warsztacie organmistrza Ignacego Ziernickiego, dekorację prospektu wykonał Ignacy Kornecki. W 1908 roku instrument został przebudowany w duchu romantycznym przez Kazimierza Żebrowskiego, który pozostawił jednak dawny, klasycystyczny prospekt. W latach 1987-1989 nastąpiła kolejna gruntowna przebudowa instrumentu pod kierunkiem Jana Jargonia. Obecnie jest to instrument pięćdziesięciosześciogłosowy, dawny prospekt Ignacego Ziernickiego pozostał niezmieniony i przesunięty w pobliże swego pierwotnego położenia. Prace wykonała firma organmistrzowska Włodzimierza Truszczyńskiego. Organy w prezbiterium: instrument dwunastogłosowy Kazimierza Żebrowskiego z 1912 r. w XVIII wiecznym prospekcie organowym, umieszczony na neogotyckim balkonie projektu Jana Matejki. Organy Tomasza Falla w nawie południowej (7 głosów), zostały zbudowane w 1899 r. na miejscu barokowego pozytywu  z 1733 roku. 

- Kaplica św. Antoniego (zwana także kaplicą Złoczyńców). Tutaj spędzali noc przestępcy skazani na śmierć, których rankiem wyprowadzano w asyście duchownych na miejsce kaźni. Barokowy ołtarz pochodzi z XVII wieku.

- Kaplica Matki Boskiej Loretańskiej ufundowana w 1597 roku przez ks. Pawła z Zatora. Powstała przez wydzielenie zachodniej części nawy północnej renesansową kratą, na której ok. 1640 r. ustawiono złocone figury aniołów. W późnobarokowym ołtarzu, zaprojektowanym zapewne przez Franciszka Placidiego, umieszczony jest obraz Matki Boskiej Loretańskiej z końca XVI w. w barokowej srebrnej sukience.

- Kaplica św. Jana Chrzciciela, pierwotnie Ducha św. wzniesiona została w 1446 roku. Od 1513 roku pozostawała pod opieką możnego rodu Bonerów. Z wyposażenia przetrwały wspaniałe brązowe płyty nagrobne Seweryna Bonera i jego żony Zofii z Bethmanów. Pierwotnie w kaplicy znajdował się malowany ołtarz dzieło Hansa Suessa z Kulmbachu jednego z najlepszych uczniów Albrechta Duerera. Ściany zdobi polichromia pędzla Józefa Mehoffera z 1932 roku.

- Kaplica św. Wawrzyńca budowana w latach 1423-41, ufundowana przez Marka Noldenfessera (rajcę krakowskiego). Wyposażenie barokowe z XVIII wieku. Polichromię ścian wykonał Jan Bukowski.

- Kaplica Przemienienia Pańskiego, pierwotnie Bożego Ciała została ufundowana w 1439 roku przez mieszczanina Jerzego Szwarca. W kaplicy uwagę zwraca barokowy ołtarz z roku 1747, przypisywany Franciszkowi Placidiemu. Scenograficzna aranżacja ołtarza, imitująca górę Tabor, ujęta obeliskami i kolumnami z odwróconymi przyczółkami, stanowi integralną całość z obrazem ukazującym Przemienienie. Obraz powstał w warsztacie Szymona Czechowicza w Warszawie ok. 1773. Polichromia na ścianach bocznych jest dziełem Jana Bukowskiego.

- Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w przyziemiu wieży dzwonnej. W barokowym ołtarzu głównym znajduje się kopia obrazu jasnogórskiego, według podania miała zostać skopiowana z oryginału w 1638 roku, podczas przewożenia go przez Kraków w okresie potopu szwedzkiego. Przy ścianie znajduje się późnorenesansowa brązowa płyta nagrobna Erazma Danigiela zmarłego w 1624 roku.

- Kaplica św. Łazarza ufundowana w ok. roku 1435 przez Jadwigę z Kuńczów Sebastianową. Barokowy ołtarz z obrazem Wskrzeszenie Łazarza oraz krucyfiks z XVIII wieku. W oknie witraż ze scenami z życia Chrystusa zaprojektowany przez Jana Januszewskiego w roku 1939, wykonany w „Krakowskim Zakładzie Witrażów S. G. Żeleński”

- Kaplica św. Walentego (zwana także Matki Boskiej Ostrobramskiej). Fundowana przed 1443 roku przez Jana Dolnicza. W późnobarokowym, murowanym ołtarzu, kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej pędzla Rafała Hadziewicza (pierwsza połowa XIX wieku). XV-wieczne epitafium nagrobne Jana Sebenwirta, to najstarsza z tego typu płyt znajdujących się w kościele Mariackim. Polichromia projektu Stanisława Wyspiańskiego.

    * Kaplica św. Jana Nepomucena została wzniesiona w 1435 roku przez Franciszka Wiechonia z Kleparza, z fundacji ks. Teodoryka Weinrycha. W podziemiach znajdują się groby donatorów kościoła książąt: oświęcimskich, raciborskich, zatorskich oraz Piastów śląskich. W kaplicy okazały klasycystyczny nagrobek Piotra Fryderyka ze Skrzynna Dunina i jego żony Zofii z Małachowskich. Polichromia ścian jest dziełem Jana Bukowskiego i Włodzimierza Tetmajera. W oknie witraż „Opieka Matki Boskiej nad Krakowem”, zwany „Dziękczynnym” z powodu ocalenia miasta i kościoła przed zniszczeniem, zaprojektowany przez Jana Januszewskiego, wykonany w „Krakowskim Zakładzie Witrażów S. G. Żeleński” w roku 1945.
    * Ponad kruchtą północną znajduje się kaplica Michała Archanioła, fundowana w 1443 przez Jana Baomgarta, z barokowym ołtarzem z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i stallami gotyckimi z zapleckami późnorenesansowymi, restaurowana w 1828.
    * Ponad kruchtą południową kaplica Aniołów Stróżów ufundowana w 1435 przez Mikołaja Czirlę z późnogotyckim ołtarzem przypisywanym uczniowi z warsztatu twórcy krucyfiksu w belce tęczowej kościoła, datowanym na l. 20 XVI w. i barokowym obrazem Anioła Stróża.

 
Skarbiec kościelny renesansowy, zbudowany w XVI wieku. Znajdują się tu szafy, komody i ołtarz z ostatniej ćwierci XVII wieku. W skarbcu przechowywane są bogato zdobione naczynia liturgiczne: monstrancje, relikwiarze, kielichy, pateny, puszki, stanowiące arcydzieła złotnictwa europejskiego od XIV do XVIII wieku. Z tego też okresu pochodzi zespół krzyży ołtarzowych, lichtarzy, kandelabrów oraz innych elementów urządzenia ołtarza. Bezcenną wartość posiada kolekcja paramentów liturgicznych o bogatym zdobnictwie, wysokiej klasie dekoracji i różnorodnym materiale. Prezentują one rozwój form szat liturgicznych od okresu gotyku po czasy współczesne. 

źródło:
http://www.mariacki.com/historia.php
http://zabytki-krakowa.bloog.pl/id,3429152,title,Kosciol-Mariacki,index.html?ticaid=5c97e
http://krakowskasielanka.blox.pl/2010/12/Kosciol-Mariacki.html