Twierdza Boyen w Giżycku

Twierdza Boyen
Foto Galeria

I. Okoliczności powstania.

W 1840 roku władcą Prus został Fryderyk Wilhelm IV, a ministrem wojny gen. Herman Ludwig Leopold Gottlieb von Boyen – zwolennik budowy umocnień, właśnie na wschodzie kraju. Dnia 9 grudnia 1841 roku król wydał rozporządzenie gabinetowe, w którym zlecił powołanie specjalnej komisji z zadaniem rozpatrzenia kwestii obronnej obszarów na wschodzie kraju. Raport z prac komisji został przedstawiony królowi już 23 lutego 1842 roku, w którym jednym z wniosków było umocnienie przesmyku pomiędzy jeziorami pod Giżyckiem. Do raportu dołączony był projekt umocnienia przesmyku, autorstwa gen. von Austera. Koncepcja wzmocnienia przesmyku została zaakceptowana 3 marca 1842 roku, jednak król zlecił dodatkowe prace przy modyfikacji projektu. 11 marca komisja przedstawiła nowy projekt, który 17 marca został zatwierdzony przez króla. W lipcu 1842 roku gen. von Auster udał się wraz ze swoim sztabem do Giżycka, gdzie przyglądał się terenowi i zarządzał pracami wstępnymi. Okres wstępnych prac trwał do 5 kwietnia 1843 roku. Zadanie opracowania projektu otrzymał gen. Johann von Brese – Winiary. Przygotował on trzy projekty, z których jeden został zaakceptowany. Zakładał on wybudowanie na planie sześcioboku dużego fortu zaporowego – festy. Projekt ten, wraz z załącznikami został dostarczony do Giżycka, gdzie wykorzystano go do wykonania pomiarów terenowych. Pracami kierował kpt. Westphal, który od końca maja pełnił funkcję pierwszego dyrektora budowy twierdzy. Na tej podstawie przygotowano i przedstawiono 14 listopada 1843 roku szczegółowy projekt, który został zatwierdzony 7 grudnia 1843 roku. 4 września 1844 roku o godz. 18.00 odbyła się uroczystość położenia kamienia węgielnego pod budowę twierdzy.


II. Nazwa twierdzy

Na mocy zarządzenia z dnia 24 grudnia 1846 roku, chcąc uhonorować postać gen. von Boyena i jego wysiłku na rzecz budowy twierdzy, nadano jej miano „Twierdza Boyen”. Jej bastiony otrzymały nazwy: Hermann, Ludwig, Leopold (imiona generała), Schwert, Recht, oraz Licht (trzy elementy zawołania herbowego von Boyenów – Miecz, Prawo i Światło).

III. Budowa twierdzy

Czynnikiem, który mocno wpływał na przebieg prac budowlanych, były finanse, przez co budowa była rozciągnięta w czasie. Na prace przygotowawcze w 1843 roku wydano 1856 talarów, a łączne koszty budowy twierdzy (do roku 1860) wyniosły 1 301 857 talarów.
W początkowym okresie prowadzono prace ziemne i melioracyjne, które zakończyły się w roku 1845. następnie przystąpiono do kopana fosy i wznoszenia wału głównego. Prace te ukończono około 1850 roku, a przed ich ukończeniem przystąpiono w roku 1847 do prac murarskich. W ich trakcie wybudowano obie kaponiery frontu donżonu wraz z ich poternami dobiegowymi oraz poternę wjazdową na dziedziniec śródszańca. Kaponiery miały dwie kondygnacje i kształt litery V. W tym czasie wybudowano też zewnętrzną część Bramy Giżyckiej. W 1848 roku powstała wewnętrzna część Bramy Giżyckiej oraz Bramy Kętrzyńska i Prochowa. Również w tym roku wybudowano kazamatowe narożniki bastionów Ludwig i Leopold. W następnych latach kontynuowano prace przy kolejnych bastionach oraz kojcach artyleryjskich. Zakończono je do roku 1853.
Celem zabezpieczenia potrzeb mieszkalnych załogi twierdzy, przewidywanej na maksymalnie 2500 ludzi, w 1850 roku rozpoczęto budowę trzech budynków koszarowych, trójkondygnacyjnych. W piwnicy znajdowało się 17 pomieszczeń gospodarczych, a na dwóch pozostałych kondygnacjach po 16 pomieszczeń mieszkalnych. Piwnice przystosowane były do prowadzenia obrony, otwory okienne wyposażone były w żaluzje pancerne.
W latach 1854 – 1855 zbudowano u podnóża wału wolno stojący mur ze strzelnicami, tzw. „mur Carnota”, oddzielający wał od suchej fosy. Do 1856 roku zakończono budowę budynków gospodarczych (piekarnia, stacja gołębi pocztowych). Podatkowe prace zakończyło wzniesienie trójkątnych rawelinów z jednokondygnacyjnymi półkaponierami.

IV. Modernizacja i rozbudowa twierdzy

Postępujący rozwój techniki wymusił wykonanie prac modernizacyjnych twierdzy. Prace te rozpoczęto już w połowie lat 60 – tych. W 1868 roku wybudowano laboratorium prochowe w wale bastionu Prawo oraz arsenał, w którym przechowywano działa. W 1874 roku ukończono warsztaty artyleryjskie. Lata 80 – te przyniosły kolejne prace modernizacyjne. Zmodernizowano strzelnice – zmniejszono ich średnice i przystawano do działek rewolwerowych kal. 37 mm. Na sklepieniach koszarowców, kaponier, kojców i piekarni wylano dodatkową warstwę betonu. W 1888 roku zakończono prace przy dużym magazynie amunicyjnym, który ulokowany był bastionie Miecz. Jednocześnie rozpoczęto budowę trzech mniejszych magazynów oraz pięciu schronach piechoty. Na wałach wybudowano siedem schronów pogotowia, po jednym na każdym wale bastionu oraz na kleszczach donżonu. W 1897 roku na schronie bastionu miecz wybudowano zainstalowano eksperymentalny model pancernej kopuły obserwacyjnej artylerii W.T. (neu). Na betonowym schronie bastionu Ludwig w 1913 roku zamontowano stanowisko peryskopu.

V. Funkcjonowanie twierdzy

W  1859 roku zapadła decyzja o utworzeniu garnizonu wojskowego w Giżycku. W dniu 5 maja 1860 roku wkroczyły uroczyście do miasta i zakwaterowały się w koszarach twierdzy pododdziały I Batalionu 43 Pułku Piechoty. Od 1902 do 1919 roku twierdza była siedzibą 2 Fortecznego Oddziału Karabinów Maszynowych. Twierdza Boyen był twierdzą czysto wojskową, pozbawioną cywilnych mieszkańców. Większość oficerów, mieszkała w mieście, gdzie znajdowały się sztaby. Komendanta twierdzy powołano dopiero w 1887 roku – został nim gen. mjr von Horn. Jego poprzednikami było 18 dyrektorów budowy twierdzy, a później oficerów-inżynierów. W czasie I wojny światowej umocnienia twierdzy Boyen miały charakter defensywny i miały być elementem blokującym. Twierdza stała się również ważnym punktem mobilizacyjnym na terenie Mazur. Po przeprowadzeniu mobilizacji większość armii została wyprowadzona z Giżycka, w mieście pozostało pod komendą płk. Busse ok. 4000 żołnierzy. Siły te w sierpniu 1914 roku skutecznie broniły twierdzę przed rosyjskim natarciem. Po wojnie, w okresie bezpośrednich przygotowań do plebiscytu, a więc po 10 stycznia 1920 roku twierdza była jednym z większych magazynów broni i amunicji. Z chwilą przybycia obserwatorów alianckich magazyny przeniesione zostały w inne rejony. Od 1929 roku twierdza była miejscem szkoleń „czarnej” Reichswery. Po wybuchu II wojny światowej, podobnie jak w I wojnie światowej twierdza stanowiła dalekie zaplecze frontu. W jednym z koszarowców zainstalowano szpital dla rannych z frontu wschodniego, a swoje obowiązki w twierdzy pełniło tez dowództwo Rejonu Umocnionego. W 1942 roku w twierdzy działała jedna z sekcji XII Wydziału (Obce Armie Wschód), która zajmowała się analizą przejętych dokumentów radzieckich. Na terenie twierdzy stworzono także specjalny obóz jeniecki, w którym przetrzymywano cennych, z uwagi na ich wiedzę lub gotowość do współpracy, jeńców radzieckich (około 100 osób). W obozie przebywali m.in. szef zarządu Politycznego 32 Armii Georgij Żylenkow, czy też gen. Andriej Własow, bohater obrony Moskwy. Obóz zlikwidowano w końcu 1943 roku. Rozkaz opuszczenia twierdzy przez żołnierzy niemieckich zapadł 26 stycznia 1945 roku. Do lata 1945 w twierdzy przebywali żołnierze Armii Czerwonej, a następnie przejęło tereny Wojsko Polskie. W 1957 roku tereny twierdzy przejęły władze cywilne. Majdan twierdzy stał się w roku 1963 siedzibą zakładów jajczarsko – drobiarskich, a pod potrzebę budowy sześciu kurników zniszczono część historyczną budowli. Koszarowe stały się siedzibą różnego rodzaju punktów usługowych. Twierdza się także stała miejscem produkcji serów. W późniejszym okresie, w twierdzy pojawiło się nieformalne ZOO, powstała unikalna kolekcja spreparowanych zwierząt i ptaków. W 1973 roku obiekt został wpisany do rejestru zabytków, a od 1993 roku powstało Towarzystwo Miłośników Twierdzy Boyen.


VI. Ciekawostki związane z Twierdzą Boyen

· powierzchnia około 1 km2
· mur Carnota o długości około 2303 metry o wysokości do 8 metrów
· koszt budowy – 1 301 857 talarów
· przewieziono 3,5 mln m3 ziemi
· przewieziono 101 tyś. m3 kamieni
· zużyto 15 638 675 cegieł
· zużyto 32 921 ton wapna
· w murze Carnota umieszczono 900 strzelnic
· zamontowano 5 stanowisk obserwacyjnych
· windy – 4 pociski na minutę – obsługa 2 żołnierzy
· na wałach usytuowano 88 stanowisk artyleryjskich
· 3 piece na chleb, które mogły wypiec 1000 bochenków chleba dziennie (1,5 kg)
· spichlerze – 2000 ton zboża, 1200 beczek sucharów,
· stacja gołębi – 80 gołębi.
· w czasie wojny odbywał się tu nabór nowych agentów (z jeńców), a niechętnych współpracy kierowano do zamku w Rynie.

VII. Podstawowe pojęcia użyte w tekście:

· bastion – element umocnienia obronnego w postaci wysuniętego narożnika w formie pięcioboku otwartego w podstawie
· donżon – górujący element założenia obronnego, ostatni punkt obrony
· kaponiera – budowla obronna stanowiąca element wysuniętej fosy
· kazamata – sklepiona budowla schronowa zaopatrzona w strzelnice
· kurtyna – odcinek muru łączący bastiony
· kojec – kazamatowe stanowiska strzeleckie i artyleryjskie
· majdan – wewnętrzny plac obozu
· mur Carnota – mur wzniesiony u podstawy wału ze strzelnicami karabinowymi
· poterna – droga pod wałem w formie tunelu
Tekst przygotowano na podstawie:
1. Robert Kempa – Twierdza Boyen w Giżycku
2. Feste Boyen – Pismo Towarzystwa Miłośników Twierdzy Boyen – Zeszyt nr 3



Opracował:
Przewodnik po Warmii i Mazurach 
Sławomir Adamkowicz