Zamek Książąt Sułkowskich i Plac Bolesława Chrobrego
w Bielsku-Białej

Zamek w Bielsku - Białej
Foto Galeria 2007

Wznoszący się w centrum Bielska-Białej zamek jest najstarszą i największą zabytkową budowlą stojącą na terenie historycznego miasta Bielska. Według legendy w jego miejscu miał znajdować się niegdyś gródek rozbójników, napadających na podróżujących kupców. Książę opolski Kazimierz († 1229/30) miał zdobyć ową fortalicję i wytępić zbójców, zaś w miejscu tym wystawić zameczek myśliwski, który z czasem rozbudowany został do postaci okazałego zamku, przy którym rozwinęło się miasto Bielsko.

Najstarsze części zamku pochodzą z XIV wieku, przez następne stulecia był stopniowo rozbudowywany i przekształcany. Jest typem zamku miejskiego, od początku włączonego w system fortyfikacji Bielska, zarazem tworzącego najsilniejszy element jego obwarowań. Przez stulecia pełnił rolę śląskiej warowni granicznej, najpierw strzegąc granicy księstw dzielnicowych cieszyńskiego i oświęcimskiego, od połowy XV wieku granicy państwowej czesko-polskiej, a od 1526 roku austriacko-polskiej. Od końca XVI wieku rola obronna zamku malała i przekształcał się on coraz bardziej w rezydencję szlachecką. Współczesny wygląd budowli pochodzi z czasów ostatniej wielkiej przebudowy z 2 połowy XIX wieku, która zatarła całkowicie jej dawne cechy stylowe. W latach 1899-1973 w miejscu widocznego obecnie od strony wschodniej ceglanego muru oporowego stał ciąg tzw. bazarów, tworzących efektowną podbudowę architektoniczną dla bryły zamku. Niestety, bazary wyburzono w związku z poszerzaniem ulicy Zamkowej.

Zamek wzniesiony przez władających Księstwem Cieszyńskim Piastów przez ponad dwa stulecia służył jako jedna z ich siedzib. Od 1572 roku był centrum administracyjno-gospodarczym samodzielnego bielskiego państwa stanowego, którym władali przedstawiciele szlacheckich rodzin Promnitz, Schaffgotsch, Sunnegh, Solms i Haugwitz. W 1752 roku owo państwo stanowe podniesione zostało do rzędu księstw i przeszło w ręce familii Sułkowskich. Księstwo bielskie istniało do 1849 roku, kiedy to podczas wprowadzania w Austrii nowoczesnego podziału administracyjnego, likwidującego stare struktury feudalne, jego tereny weszły w skład bielskiego starostwa powiatowego. Sam zamek oraz liczne dobra w okolicy miasta pozostawały w posiadaniu Sułkowskich do 1945 roku. Po II wojnie światowej zamek przejęty został przez Państwo i służył jako siedziba licznych instytucji kulturalnych w tym Muzeum. Od 1983 roku jego jedynym użytkownikiem jest Muzeum, które od roku 2000 nosi nazwę Muzeum w Bielsku-Białej i jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Śląskiego.

Plac znajduje się w śródmieściu Bielska-Białej (w administracyjnej dzielnicy Śródmieście Bielsko, na historycznym Dolnym Przedmieście), centralny punkt miasta i jego najważniejsza przestrzeń publiczna.

Powstał w połowie XIX wieku i z czasem, na skutek położenia na skrzyżowaniu głównych ciągów komunikacyjnych, stał się centralnym placem miasta, zastępując rynek staromiejski.

Obecna płyta pl. Chrobrego (z fontanną jako centralnym punktem i szerokimi schodami) powstała w 2003 r. Wschodnią część stanowi jezdnia ul. 3 Maja, a południową - ul. Wzgórze. Dominantą placu jest średniowieczny, wielokrotnie przebudowywany zamek książąt Sułkowskich. Pozostałe budowle to kamienice (barokowe, neostylowe i modernistyczne) oraz modernistyczny gmach banku.
Dzisiejszy pl. Chrobrego, zwany pierwotnie Pechringiem (pl. Smolny) zaczął się kształtować w połowie XIX w. Wcześniej miejsce to wypełniały dwa nieregularne bloki zabudowy przecięte młynówka Niper, do której w ob. południowo-wschodnim narożniku uchodziła Młynówka Zamkowa. Dopiero kiedy wyburzono północny z wymienionych bloków zabudowy oraz skanalizowano Niper (a nastąpiło to w r. 1882 można rzeczywiście mówić o miejskim placu w tym miejscu.

W II połowie XIX wieku Dolne Przedmieście zyskało na znaczeniu kosztem Starego Miasta. Dotąd przemysłowa dzielnica, stała się głównym kierunkiem rozwoju urbanistycznego miasta. Powstawały tu kamienice, wille fabrykanckie i gmachy użyteczności publicznej. Spowodowało to wzrost znaczenia Pechringu, przemianowanego w 1890 r. na Töpferplatz (pl. Garncarski), jednej z dwóch głównych przestrzeni publicznych Dolnego Przedmieścia. Decydująca dla historii dzisiejszego pl. Chrobrego była jednak budowa nowego dworca kolejowego na północnych obrzeżach miasta (linia kolejowa biegła dokładnie pod placem, poprzez zbudowany w 1874 r. tunel kolejowy). Wytyczono ku niemu ze śródmieścia reprezentacyjną aleję, Franz-Josef-Straße (dziś 3 Maja). Ona, oraz jej przedłużenie w kierunku południowym (Schlossgraben i Bleichstraße, dzisiejsze ulice: Zamkowa i Partyzantów) stały się nową osią urbanistyczną szybko rozwijającego się miasta, a ich początkiem był właśnie Töpferplatz, przez który przechodził również główny ciąg komunikacyjny ze wschodu na zachód (XVIII-wieczny trakt cesarski, którego fragmentem była ulica Stadtberg (dziś Wzgórze)). Ponadto z placu wybiegały Gisela- i Elisabethstraße (dzisiejsze: Krasińskiego i Mickiewicza) - ulice równoległe do Franz-Josef-Str. i mające równie reprezentacyjny charakter. Takie usytuowanie pl. Garncarskiego spowodowało, że stał się centralnym punktem Bielska, zastępując rynek staromiejski. Znaczenie Töpferplatzu jako centrum miasta zostało podkreślone w planie regulacji miasta z lat 1898-1899 autorstwa Maxa Fabianiego.

Doprowadziło to do radykalnych zmian w zabudowie Töpferplatzu. Do zamku - który w latach 1855-1864 przebudowano wg proj. Emanuela Rosta, Jana Pötzelmeyera i Juliusza Appelta, tak że m.in. powstała nowa fasada zwrócona, wbrew układowi wnętrz, ku placowi - dobudowano kilka jednopiętrowych kamienic, stanowiących część tzw. Bazarów Zamkowych, rozbierając jednocześnie zewnętrzną linię obwarowań miejskich. Pozostałe pierzeje (z wyjątkiem zachodniej) zabudowano kilkupiętrowymi neostylowymi kamienicami o funkcjach mieszkalno-usługowych. Ze starej zabudowy zachowała się jedynie barokowa kamienica Kałuży na rogu Kohlengasse (dziś Orkana) oraz parterowy dom na rogu Elisabethstraße (dziś Mickiewicza). Max Fabiani przygotował też, nigdy nie zrealizowany (choć poważnie brany pod uwagę), projekt przebudowy placu i usytuowania na nim nowego ratusza miejskiego. Na początku lat 20. wyburzono wolno stojący w południowej części placu XVIII-wieczny dom Tobiasa. Wówczas najważniejsza przestrzeń publiczna miasta uzyskała swój obecny kształt.

Pod koniec XIX wieku plac stał się ważnym punktem dla komunikacji miejskiej. Znajdował się na trasie utworzonej w 1895 r. linii tramwajowej z przystankiem Sparkasse (po 1918 Kasa Oszczędności) we wschodniej części placu, natomiast w części centralnej powstały postoje fiakrów, omnibusów, a w poźniejszym okresie także taksówek.

W dwudziestoleciu międzywojennym, ze względu na rozwój komunikacji samochodowej, na placu noszącym od 1925 r. obecną nazwę, wydzielono jezdnię łączącą narożnik północno-zachodni z ul. 3 Mają (d. Franz-Josef-Str.). Wkrótce plac Chrobrego stał się placem parkingowym. W 1927 r. wybudowano na nim duży przystanek autobusowy - do lat 60. XX w. serce bielskiej komunikacji autobusowej. Ponadto istniała w tym miejscu stacja benzynowa.

W latach 30. dokonano zamknięcia kompozycyjnego placu od zachodu, budując wczesnomodernistyczny gmach Komunalnej Kasy Oszczędności oraz wyburzono parterowy dom na rogu ul. Mickiewicza, gdzie powstała trzypiętrowa kamienica (także wczesnomodernistyczna).

3 września 1939 r. polscy saperzy wysadzili w powietrze tunel kolejowy biegnący pod placem, co spowodowało kilkutygodniowe utrudnienia w ruchu. Wkrótce pl. Chrobrego przemianowano na Adolf-Hitler-Platz (pl. A. Hitlera). Do poprzedniej nazwy powrócono w roku 1945.

W latach 60. na przejściu dla pieszych w północno-wschodnim narożniku placu oraz na skrzyżowaniu ul. Lenina (obecnie 3 Maja), Kosmonautów (obecnie Wzgórze) i Zamkowej zostały zainstalowane pierwsze w mieście sygnalizatory świetlne.

W 1971 r. zlikwidowano biegnąca przez plac (w ciągu ul. Lenina) linię tramwajową. Trzy lata później, podczas poszerzania ulicy Zamkowej dokonano wyburzenia Bazarów Zamkowych z 1899 r. stanowiących południową pierzeję ul. Kosmonautów, eksponując fasadę zamku Sułkowskich i odsłaniając powstały pod koniec XIX wieku mur oporowy; w miejscu starej zabudowy urządzono skwer. Działania te miały na celu usprawnienie ruchu w centrum, jednak wzbudziły wiele kontrowersji.

Na przełomie lat 70. i 80. doszło do wielkich zmian w wyglądzie placu. Zlikwidowano parking, jezdnię łączącą narożnik północno-zachodni z ul. Lenina oraz przystanek autobusowy, przekształcając plac w strefę pieszą. Wybudowano przejście podziemne łączące go z ul. Przechód (jednocześnie likwidując przejście dla pieszych w północno-wschodnim narożniku). W części południowej urządzono tereny zielone z krzewami i drzewami iglastymi, a w części południowo-zachodniej powstała fontanna z rzeźbą trzech nagich chłopców autorstwa Mieczysława Hańderka.

Taki kształt pl. Chrobrego utrzymał się do roku 2002, kiedy rozpoczęto kolejną przebudowę. W ciągu roku zrealizowano projekt Marka Gronnera i Pawła Rączki, zakładający wyeksponowanie fontanny, budowę nowych schodów łączących wyżej położony narożnik południowo-zachodni z pozostałą częścią płyty i jednocześnie pełniących funkcję widowni dla imprez plenerowych, budowę windy dla niepełnosprawnych, ułatwiającej korzystanie z przejścia podziemnego, a także wymianę nawierzchni, ujednolicenie kolorystyki poszczególnych elementów placu i likwidację terenów zielonych w części południowej (zob. sekcja Układ i płyta). Kosztująca 3,6 mln zł przebudowa zakończyła się z opóźnieniem zimą 2003 r. Nowy plac okazał się być w złym stanie technicznym i w atmosferze skandalu (po ugodzie wykonawcy, firmy Silbudex, z Miejskim Zarządem Dróg i uiszczeniu 160 tys. zł kary) w marcu 2003 r. rozpoczęły się prace poprawkowe, zakończone w kwietniu tego samego roku.

W XXI wieku przystąpiono do rewitalizacji obszarów zabytkowych w Bielsku-Białej. Spośród obiektów znajdujących się przy placu największą realizacją była kilkuetapowa renowacja zamku książąt Sułkowskich w latach 2001-2008. Większość kamienic także posiada odnowione elewacje.

Zamek i Plac

w Bielsku -Białej
Foto Galeria 2011